Nguyễn Khánh Trung
Trong bài “Khái niệm thị trường giáo dục và vai trò các tác nhân” đăng trên Tia sáng ngày 29/12/2011, tôi đã đề cập đến khái niệm thị trường học đường với ba cụm tác nhân chính đó là Nhà nước với các chính sách giáo dục, nhà trường với các chiến lược cạnh tranh và gia đình với hành động lựa chọn trường lớp cho con cái họ. Theo Georges Felouzis (2011) [1], khái niệm này là công cụ mới mẻ nhất trong nghiên cứu giáo dục, giúp so sánh các nền giáo dục trên thế giới cũng như giúp suy nghĩ về các hình thái giáo dục khác nhau trong bối cảnh riêng của mỗi quốc gia trong đó có Việt Nam.
Trong bài này, tôi muốn tiếp tục bàn về khái niệm quan trong này bằng cách đào sâu một trong ba tác nhân chính đó là vai trò của gia đình - người học trong việc tự do lựa trường lớp. Dĩ nhiên, khi bàn về cụm tác nhân này cũng sẽ liên hệ đến vai trò của Nhà nước và nhà trường, cũng như môi trường văn hóa xã hội liên quan.
Trong bài viết “Libre choix des écoles - Libre choix de quoi et par qui ?” có thể dịch là Tự do chọn trường - Tự do chọn gì và chọn bởi ai ?, Karin Muller (2011) [2] cho thấy trên thế giới có ba hình thức: thứ nhất là không có chọn lựa, tức là Nhà nước quy định gia đình nào ở đâu, thì con cái học ở đó theo kế hoạch của nhà nước như tại Pháp trước đây hay Việt Nam hiện tại trong giáo dục phổ thông; thứ hai là chọn lựa giữa các trường công, tức là các gia đình chỉ có quyền chọn lựa giữa các trường công, nếu chọn trường tư thì Nhà nước không tài trợ như ở Anh; và cuối cùng, các phụ huynh có quyền chọn bất kỳ trường công hay trường tư, Nhà nước đều tài trợ, hoặc tài trợ cho trường như tại Phần Lan, Hà Lan, Ðan Mạch, hoặc tài trợ trực tiếp cho gia đình như tại Thủy Sĩ.
Tại các nước mà người dân không có quyền chọn lựa, các trường không bị áp lực phải cạnh tranh với nhau vì người dân có đánh giá trường cao hay thấp đều không ảnh hưởng gì mấy. Ngược lại, tại những nước mà quyền chọn lựa của người dân càng được mở rộng, sự cạnh tranh của các trường càng gay gắt bởi quyết định chọn lựa của các gia đình định đoạt số phận của các trường.
Tại các nước mà chủ nghĩa tự do kinh tế (liberalisme econonomique) thống trị thường ưu tiên cho những tự do cá nhân và chú ý đến tính hiệu quả nơi sản phẩm đào tạo, nên thường mở rộng tối đa quyền lựa chọn cho các gia đình, và sử dụng việc này như là đòn bẩy thúc đẩy sự cạnh tranh giữa các trường. Về ngân sách, Nhà nước kêu gọi tư nhân đóng góp với Nhà nước. Tuy nhiên cũng có những nước như Hà Lan, Ðan Mạch, quyền tự do chọn lựa trường của các gia đình được quy định trong hiến pháp do các đặc điểm lịch sử xã hội hơn là do tác động của chủ nghĩa tự do kinh tế.
Tại các nước đề cao tính công bằng xã hội (la justice sociale) lại chú ý đến tính liên đới và công bình xã hội mà nhà trường được xem phải có trách nhiệm gánh vác, Nhà nước thường can dự vào các trường, ưu tiên cho các gia đình khó khăn nhằm đảm bảo tính công bình xã hội. Nhà nước trong các quốc gia này thường là bên đầu tư chính yếu ngân sách giành cho giáo dục.
Ðể kết nối giữa những dòng ý thức hệ đang thống trị các xã hội và mức độ tự do chọn lựa trường lớp, hình thức đầu tư tài chính, mức độ can dự của nhà nước vào trường học, Karin Muller đưa ra một khung phân tích như sau.
Nguồn: Karin Muller, trong tài liệu đã dẫn, tr. 42
Khuynh hướng chung hiện nay là hướng về mô hình thị trường hóa giáo dục bằng cách tăng quyền tự quyết cho các trường, tăng quyền tự do lựa chọn, và đối tượng lựa chọn cho các gia đình nhằm kích thích sự cạnh tranh giữa các trường. Ngay cả với những nước có truyền thống đề cao tính liên đới xã hội như đa số các nước Châu Âu. Pháp chẳng hạn, đã bắt đầu mềm hóa các “kế hoạch giáo dục” ở cấp học phổ thông, cũng như đã và đang thực hiện cải cách theo hướng trao quyền tự chủ cho các trường, nhất là các đại học. Phần Lan và Thủy Ðiển đang hướng đến thị trường hóa giáo dục trong chính sách tái định hướng giáo dục gần đây của họ.
Chúng ta cần phân biệt ở đây khái niệm thị trường hóa giáo dục và khái niệm thương mại hóa giáo dục kiểu thuận mua vừa bán vốn xem giáo dục cũng như một loại hàng hóa có thể trao đổi trên thị trường. Theo chủ quan của tôi, thị trường hóa giáo dục theo nghĩa mà tôi đang nói tới là một cách làm mà Việt Nam nên học hỏi. Thứ nhất, đây là cách làm hướng về người học và các phụ huynh, đặt họ làm trung tâm trong phương cách quản lý điều hành giáo dục, cũng như trong quan hệ sư phạm giữa thầy và trò. Kế nữa, cách làm này kích thích các trường cạnh tranh và buộc các trường phải đặt chất lượng, đặt nhu cầu của xã hội lên hàng đầu trong các chiến lược phát triển của mình. Sau hết, cách làm này không ảnh hưởng gì đến sứ mệnh và vai trò của Nhà nước trong việc bảo vệ quyền học hành, tạo sự công bằng cơ hội học tập của người dân. Nhà nước làm điều này thông qua các chính sách, đặc biệt là đầu tư ngân sách cho các trường, cho những người nghèo, những trường hợp cá biệt trong xã hội, vv.
Hành động chọn lựa trường lớp hiện diện trên tất cả mọi quốc gia kể cả những quốc gia mà luật pháp không quy định quyền này của các gia đình. Tại Việt Nam, vấn đề này có lẽ đang trở thành một hiện tượng ngày càng rõ nét. Hành động lựa chọn trường lớp của các gia đình thể hiện qua việc di chuyển chỗ ở, việc gửi con cái từ nông thôn lên các thành thị, hay việc gửi con cái ra nước ngoài học tập mà có người miêu tả đang trở thành một trào lưu như là một hình thức “tị nạn giáo dục”[3]. Lý do thực hiện hành động này có lẽ cũng không chỉ là vì chuyện chất lượng giáo dục mà còn liên quan đến môi trường xã hội trong và ngoài ngôi trường ảnh hưởng lên nhân cách người học sinh, những điều mà Xavier Dumay (2011) gọi là những “tác động của sự cấu thành”[4] vv.
Trong bối cảnh cạnh tranh toàn cầu, hành động lựa chọn của các gia đình không những quyết định số phận của một trường mà có thể còn ảnh hưởng mạnh trên sự nghiệp giáo dục một quốc gia. Giáo dục trở thành một lĩnh vực mang lại lợi nhuận cho quốc gia mà Hoa Kỳ và các nước Tây Âu khác đang dẫn đầu trong khi Việt Nam đã nghèo lại đang “chảy máu”, trở thành nguồn thu của họ. Việc gửi con cái đi du học nước ngoài là một hành động lựa chọn hợp lý của người dân vốn luôn mong muốn một sự tốt đẹp với con cái họ trong tương lai, mặc dầu có thể họ phải thắt lưng buộc bụng để đầu tư cho con cái du học. Ðây cũng có thể là một cách thể hiện của truyền thống hiếu học nơi người Việt luôn quan tâm đến chuyện học hành của con cái, nhưng cũng nói lên sự không đồng tình, không chấp nhận hiện trạng giáo dục trong nước của người dân.
Trở lại với khung phân tích ở trên, chúng ta thấy hành động lựa chọn của các gia đình liên quan trực tiếp tới những điều nằm ngoài nhà trường như kinh tế, văn hóa, chính trị, vv, chẳng hạn tại các nước có ý thức hệ thống trị là chủ nghĩa kinh tế tự do, thường ưu tiên cho tự do lựa chọn trường lớp của người dân, chú ý đến tính hiệu quả nơi sản phẩm đào tạo, tạo điều kiện và thúc đẩy sự cạnh tranh giữa các trường. Còn Việt Nam chúng ta thì thế nào ? Quan niệm “kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa” hiện nay có phải là một cố gắng gạch nối giữa hai dòng chảy ý thức hệ chủ nghĩa kinh tế tự do và chủ nghĩa đề cao công lý xã hội không ? Hay là một hình thức thứ ba hoàn toàn khác biệt cần thêm vào khung phân tích ở trên ? Liệu một nền giáo dục với tính chất: “ là nền giáo dục xã hội chủ nghĩa có tính nhân dân, dân tộc, khoa học, hiện đại, lấy chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh làm nền tảng”[5], có thể so sánh được với các nền giáo dục khác trên thế giới mà không khập khiểng xét về mặt học thuật không ?
Có lẽ cũng từ sự khác biệt về ý thức hệ chính trị, chúng ta thấy mô hình quản lý giáo dục tại Việt Nam cũng không như bất kỳ tình huống nào trên khung phân tích. Nếu nhà trường trong các xã hội đề cao “công lý xã hội” bị Nhà nước can dự, thì cũng chỉ can dự thông qua chính sách tài chính, về thủ tục hành chánh, thì Việt Nam lại rất tập quyền trong quản lý giáo dục trong mọi khía cạnh như bài trước đã đề cập. Nguyên nhân của hình thức quản lý tập quyền này là từ ý thức hệ đang thống trị xã hội, từ các yếu tố lịch sử văn hóa dân số đặc thù, hay từ một yếu tố nào khác?
Ðể có thể trả lời những câu hỏi trên, chúng ta cần những nghiên cứu chuyên sâu nhằm định dạng chúng ta đang thực sự ở đâu, liệu chúng ta có thể hội nhập với thế giới và tạo ra được những sản phẩm giáo dục chất lượng với chuẩn mực quốc tế khi chúng ta dị biệt như vậy không ?
Trong bài “Khái niệm thị trường giáo dục và vai trò các tác nhân” đăng trên Tia sáng ngày 29/12/2011, tôi đã đề cập đến khái niệm thị trường học đường với ba cụm tác nhân chính đó là Nhà nước với các chính sách giáo dục, nhà trường với các chiến lược cạnh tranh và gia đình với hành động lựa chọn trường lớp cho con cái họ. Theo Georges Felouzis (2011) [1], khái niệm này là công cụ mới mẻ nhất trong nghiên cứu giáo dục, giúp so sánh các nền giáo dục trên thế giới cũng như giúp suy nghĩ về các hình thái giáo dục khác nhau trong bối cảnh riêng của mỗi quốc gia trong đó có Việt Nam.
Trong bài này, tôi muốn tiếp tục bàn về khái niệm quan trong này bằng cách đào sâu một trong ba tác nhân chính đó là vai trò của gia đình - người học trong việc tự do lựa trường lớp. Dĩ nhiên, khi bàn về cụm tác nhân này cũng sẽ liên hệ đến vai trò của Nhà nước và nhà trường, cũng như môi trường văn hóa xã hội liên quan.
Trong bài viết “Libre choix des écoles - Libre choix de quoi et par qui ?” có thể dịch là Tự do chọn trường - Tự do chọn gì và chọn bởi ai ?, Karin Muller (2011) [2] cho thấy trên thế giới có ba hình thức: thứ nhất là không có chọn lựa, tức là Nhà nước quy định gia đình nào ở đâu, thì con cái học ở đó theo kế hoạch của nhà nước như tại Pháp trước đây hay Việt Nam hiện tại trong giáo dục phổ thông; thứ hai là chọn lựa giữa các trường công, tức là các gia đình chỉ có quyền chọn lựa giữa các trường công, nếu chọn trường tư thì Nhà nước không tài trợ như ở Anh; và cuối cùng, các phụ huynh có quyền chọn bất kỳ trường công hay trường tư, Nhà nước đều tài trợ, hoặc tài trợ cho trường như tại Phần Lan, Hà Lan, Ðan Mạch, hoặc tài trợ trực tiếp cho gia đình như tại Thủy Sĩ.
Tại các nước mà người dân không có quyền chọn lựa, các trường không bị áp lực phải cạnh tranh với nhau vì người dân có đánh giá trường cao hay thấp đều không ảnh hưởng gì mấy. Ngược lại, tại những nước mà quyền chọn lựa của người dân càng được mở rộng, sự cạnh tranh của các trường càng gay gắt bởi quyết định chọn lựa của các gia đình định đoạt số phận của các trường.
Tại các nước mà chủ nghĩa tự do kinh tế (liberalisme econonomique) thống trị thường ưu tiên cho những tự do cá nhân và chú ý đến tính hiệu quả nơi sản phẩm đào tạo, nên thường mở rộng tối đa quyền lựa chọn cho các gia đình, và sử dụng việc này như là đòn bẩy thúc đẩy sự cạnh tranh giữa các trường. Về ngân sách, Nhà nước kêu gọi tư nhân đóng góp với Nhà nước. Tuy nhiên cũng có những nước như Hà Lan, Ðan Mạch, quyền tự do chọn lựa trường của các gia đình được quy định trong hiến pháp do các đặc điểm lịch sử xã hội hơn là do tác động của chủ nghĩa tự do kinh tế.
Tại các nước đề cao tính công bằng xã hội (la justice sociale) lại chú ý đến tính liên đới và công bình xã hội mà nhà trường được xem phải có trách nhiệm gánh vác, Nhà nước thường can dự vào các trường, ưu tiên cho các gia đình khó khăn nhằm đảm bảo tính công bình xã hội. Nhà nước trong các quốc gia này thường là bên đầu tư chính yếu ngân sách giành cho giáo dục.
Ðể kết nối giữa những dòng ý thức hệ đang thống trị các xã hội và mức độ tự do chọn lựa trường lớp, hình thức đầu tư tài chính, mức độ can dự của nhà nước vào trường học, Karin Muller đưa ra một khung phân tích như sau.
Khung phân tích về hành động tự do chọn lựa trường
| Ðối tượng chọn lựa | Tác nhân chọn lựa | Tài chính ngân sách | Ðiều tiết (từ Nhà nước) | |
| Ưu tiên tự do cá thể | Mở rộng tối đa các trường có thể chọn lựa (công và tư) | Mở rộng tối đa có thể các tác nhân chọn lựa (bao gồm tất cả phụ huynh) | nguồn tài chính tư có thể bổ sung cho ngân sách Nhà nước | Ít nhất có thể |
| Ưu tiên tính hiệu quả nơi sản phẩm đào tạo | Mở rộng tối đa các trường có thể chọn lựa (công và tư) | Mở rộng tối đa có thể các tác nhân chọn lựa (bao gồm tất cả phụ huynh) | nguồn tài chính tư bổ sung cho ngân sách Nhà nước | Tối thiểu nhằm khuyến khích sự cạnh tranh giữa các trường. Kiểm tra chung trình độ học sinh bên ngoài và phổ biến kế quả |
| Ưu tiên tính liên đới xã hội | Những trường được cấp phép bởi Nhà nước (công và tư) | Mở rộng tối đa có thể các tác tác nhân chọn lựa (bao gồm tất cả các phụ huynh) | Chỉ ngân sách Nhà nước | Nhà nước kiểm soát các chương trình giáo dục và hoạt động các trường nhằm đạt các mục tiêu xã hội như sự tự do và bình đẳng |
| Ưu tiên sự bình đẳng | Những trường bảo đảm sự bình đẳng về quyền được học, quá trình và kêt quả học (công và tư) | Ưu tiên các gia đình khó khăn nhằm cải thiện sự công bằng về mặt được học hành và sư thành công trong học tập | Nhà nước không thể chờ sự bổ sung từ các nguồn tư nhân | Ðiều tiết trên quá trình quản lý và hoạt động của các trường nhằm bảo đảm cùng những cơ hội cho tất cả các học sinh |
Nguồn: Karin Muller, trong tài liệu đã dẫn, tr. 42
Khuynh hướng chung hiện nay là hướng về mô hình thị trường hóa giáo dục bằng cách tăng quyền tự quyết cho các trường, tăng quyền tự do lựa chọn, và đối tượng lựa chọn cho các gia đình nhằm kích thích sự cạnh tranh giữa các trường. Ngay cả với những nước có truyền thống đề cao tính liên đới xã hội như đa số các nước Châu Âu. Pháp chẳng hạn, đã bắt đầu mềm hóa các “kế hoạch giáo dục” ở cấp học phổ thông, cũng như đã và đang thực hiện cải cách theo hướng trao quyền tự chủ cho các trường, nhất là các đại học. Phần Lan và Thủy Ðiển đang hướng đến thị trường hóa giáo dục trong chính sách tái định hướng giáo dục gần đây của họ.
Chúng ta cần phân biệt ở đây khái niệm thị trường hóa giáo dục và khái niệm thương mại hóa giáo dục kiểu thuận mua vừa bán vốn xem giáo dục cũng như một loại hàng hóa có thể trao đổi trên thị trường. Theo chủ quan của tôi, thị trường hóa giáo dục theo nghĩa mà tôi đang nói tới là một cách làm mà Việt Nam nên học hỏi. Thứ nhất, đây là cách làm hướng về người học và các phụ huynh, đặt họ làm trung tâm trong phương cách quản lý điều hành giáo dục, cũng như trong quan hệ sư phạm giữa thầy và trò. Kế nữa, cách làm này kích thích các trường cạnh tranh và buộc các trường phải đặt chất lượng, đặt nhu cầu của xã hội lên hàng đầu trong các chiến lược phát triển của mình. Sau hết, cách làm này không ảnh hưởng gì đến sứ mệnh và vai trò của Nhà nước trong việc bảo vệ quyền học hành, tạo sự công bằng cơ hội học tập của người dân. Nhà nước làm điều này thông qua các chính sách, đặc biệt là đầu tư ngân sách cho các trường, cho những người nghèo, những trường hợp cá biệt trong xã hội, vv.
Hành động chọn lựa trường lớp hiện diện trên tất cả mọi quốc gia kể cả những quốc gia mà luật pháp không quy định quyền này của các gia đình. Tại Việt Nam, vấn đề này có lẽ đang trở thành một hiện tượng ngày càng rõ nét. Hành động lựa chọn trường lớp của các gia đình thể hiện qua việc di chuyển chỗ ở, việc gửi con cái từ nông thôn lên các thành thị, hay việc gửi con cái ra nước ngoài học tập mà có người miêu tả đang trở thành một trào lưu như là một hình thức “tị nạn giáo dục”[3]. Lý do thực hiện hành động này có lẽ cũng không chỉ là vì chuyện chất lượng giáo dục mà còn liên quan đến môi trường xã hội trong và ngoài ngôi trường ảnh hưởng lên nhân cách người học sinh, những điều mà Xavier Dumay (2011) gọi là những “tác động của sự cấu thành”[4] vv.
Trong bối cảnh cạnh tranh toàn cầu, hành động lựa chọn của các gia đình không những quyết định số phận của một trường mà có thể còn ảnh hưởng mạnh trên sự nghiệp giáo dục một quốc gia. Giáo dục trở thành một lĩnh vực mang lại lợi nhuận cho quốc gia mà Hoa Kỳ và các nước Tây Âu khác đang dẫn đầu trong khi Việt Nam đã nghèo lại đang “chảy máu”, trở thành nguồn thu của họ. Việc gửi con cái đi du học nước ngoài là một hành động lựa chọn hợp lý của người dân vốn luôn mong muốn một sự tốt đẹp với con cái họ trong tương lai, mặc dầu có thể họ phải thắt lưng buộc bụng để đầu tư cho con cái du học. Ðây cũng có thể là một cách thể hiện của truyền thống hiếu học nơi người Việt luôn quan tâm đến chuyện học hành của con cái, nhưng cũng nói lên sự không đồng tình, không chấp nhận hiện trạng giáo dục trong nước của người dân.
Trở lại với khung phân tích ở trên, chúng ta thấy hành động lựa chọn của các gia đình liên quan trực tiếp tới những điều nằm ngoài nhà trường như kinh tế, văn hóa, chính trị, vv, chẳng hạn tại các nước có ý thức hệ thống trị là chủ nghĩa kinh tế tự do, thường ưu tiên cho tự do lựa chọn trường lớp của người dân, chú ý đến tính hiệu quả nơi sản phẩm đào tạo, tạo điều kiện và thúc đẩy sự cạnh tranh giữa các trường. Còn Việt Nam chúng ta thì thế nào ? Quan niệm “kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa” hiện nay có phải là một cố gắng gạch nối giữa hai dòng chảy ý thức hệ chủ nghĩa kinh tế tự do và chủ nghĩa đề cao công lý xã hội không ? Hay là một hình thức thứ ba hoàn toàn khác biệt cần thêm vào khung phân tích ở trên ? Liệu một nền giáo dục với tính chất: “ là nền giáo dục xã hội chủ nghĩa có tính nhân dân, dân tộc, khoa học, hiện đại, lấy chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh làm nền tảng”[5], có thể so sánh được với các nền giáo dục khác trên thế giới mà không khập khiểng xét về mặt học thuật không ?
Có lẽ cũng từ sự khác biệt về ý thức hệ chính trị, chúng ta thấy mô hình quản lý giáo dục tại Việt Nam cũng không như bất kỳ tình huống nào trên khung phân tích. Nếu nhà trường trong các xã hội đề cao “công lý xã hội” bị Nhà nước can dự, thì cũng chỉ can dự thông qua chính sách tài chính, về thủ tục hành chánh, thì Việt Nam lại rất tập quyền trong quản lý giáo dục trong mọi khía cạnh như bài trước đã đề cập. Nguyên nhân của hình thức quản lý tập quyền này là từ ý thức hệ đang thống trị xã hội, từ các yếu tố lịch sử văn hóa dân số đặc thù, hay từ một yếu tố nào khác?
Ðể có thể trả lời những câu hỏi trên, chúng ta cần những nghiên cứu chuyên sâu nhằm định dạng chúng ta đang thực sự ở đâu, liệu chúng ta có thể hội nhập với thế giới và tạo ra được những sản phẩm giáo dục chất lượng với chuẩn mực quốc tế khi chúng ta dị biệt như vậy không ?
* Viện Nghiên Cứu Phát Triển Giáo Dục - IRED
[1] Xem Georges Felouzis. (2011). Les marchés scolaires et l’éducation comparée. Éducation comparée / Nouvelle série. Số 6/ 2011.
[3]
Xem bài của nhà văn Dạ Ngân đăng trên Việtnamnet, hiện đang lưu tại: “
http://www.baomoi.com/Ti-nan-giao-duc-Con-di-nhieu-di-trong-rong-di-het/59/4315994.epi
[4] La concurrence entre écoles accroît-elle les effets de composition ? Éducation comparée / nouvelle série, số °6, tr. 49-68
[5] Luật Giáo Dục 2005, chương 1, điều 3.
Nguồn: Ðã đăng trên Tia sáng với tựa đề "Gia đình và thị trường giáo dục": http://tiasang.com.vn/Default.aspx?tabid=113&CategoryID=6&News=4860
Nguồn: Ðã đăng trên Tia sáng với tựa đề "Gia đình và thị trường giáo dục": http://tiasang.com.vn/Default.aspx?tabid=113&CategoryID=6&News=4860
No comments:
Post a Comment